اندیشه 6 - همسخن

اندیشه 6

لیبرالیسم در ایران

میزا صالح شیرازی نخستین مروج لیبرالیسم در ایران که به اتفاق چهار نفر دیگر در سال1226 ق (1811 م ) به فرمان عباس میرزا نایب‌السلطنه (پسر فتحعلی شاه) و وزیر او میرزا عیسی قائم‌مقام برای تحصیل از تبریز به انگلستان فرستاده شد و به عضویت فراماسونری درآمد. او در آثار خود به ستایش از نظام حکومتی انگلیس و تبلیغ لیبرالیسم پرداخت و ناشر روزنامه?کاغذ اخبار، نخستین روزنامه در ایران است.

سفرنامه او تبدیل به یکی از مهم‌ترین آثار برای آشنایی ایرانیان با تمدن و تجدد غرب، مخصوصا ورود آرا و افکار نوی سیاسی اجتماعی شد.

موضوعاتی که میرزا صالح در اثرش مورد توجه قرار داده، عبارتند از: حکومت انگلیس و آغاز حکومت پارلمانی، قوانین، دستگاه قضاوت، مالیات، کلیسای کاتولیک و پروتستان و....

اثر یاد شده در ورود افکار جدید و مترقی اروپا مخصوصا ورود افکار جدید سیاسی در نوع و سطح خود یکی از مهم ترین آثار است، بی‌تردید، اشاره به مفاهیمی چون آزادی، انتخابات، مساوات و صحبت از نهاد‌هایی نظیر پارلمان و... همچنین شرح رخداد‌های مربوط به انقلاب کبیر فرانسه در ذهن خواننده ایرانی که در جامعه قاجاری زندگی می‌کرده تاثیرات شگرفی نهاده است؛

نایب‌السلطنه عباس میرزا پسر فتحعلی‌شاه در دوران حاکمیت خود بر تبریز، شش نفر را روانه انگلستان کرد. این شش نفر عبارت بودند از: میرزا صالح شیرازی، میرزا جعفر مهندس، میرزا جعفر طبیب، میرزا رضا (مترجم فارسی ناپلئون بناپارت)، محمد‌علی شاگرد قورخانه و میرزا حاجی بابا که خود در لندن مشغول تحصیل علم طب بوده است.

تلاش‏های عباس‏میرزا در اصلاح‏گری ناظر به علوم و فنون و جنبه مادی تمدن غرب برای رسیدن به پیشرفت با عدم توجه به مبانی نظری تمدن غربی بود (لیبرالیسم ایرانی، جهان‏دار امیری، ص 80). با مرگ عباس میرزا این حرکت فروکش کرد.

اصلاح‏گری امیرکبیر موج دوم جریان اصلاحگری و پیشرفت

این موج با روی‏کار آمدن سپهسالار گسترش یافته و به تدریج ابعاد فکری و نظری تمدن غرب را شامل شد (جهاندار امیری، ص85).

شاه‏بیت مشترک محصلین، هنرآموزها، دولت‏مردان و درباری‏هائی که نخستین بار با غرب آشنا شده بودند، شیفتگی،‌ تعجب و تحیر نسبت به تمدن غرب بود. این رویکرد به خصوص در اواخر عصر قاجار و در مشروطه با رویکرد یا ویژگی دیگری همراه شد که عبارت است از تحقیر فرهنگ سنتی و بومی؛ گوئی که عقائد و فرهنگ سنتی مانعی بزرگ بوده و مادامی که از شر آن خلاص نشوند به پیشرفت غربی نائل نمی‏شوند (لیبرالیسم ایرانی، جهاندار امیری، ص82-83).
ادوار تاریخی لیبرالیسم در ایران
از سه دوره می‌توان یاد کرد:

1. لیبرالیسم عصر مشروطه (دوره اول)

2. لیبرالیسم عصر پهلوی (دوره دوم)

3. لیبرالیسم بعد از انقلاب اسلامی

در دوره نخست، لیبرال‌ها اصلی‌ترین نمایندگان و حامیان استعمار انگلیس در ایران هستند. نقش آنها ایجاد زمینه‌های ترویج مدرنیسم و موج‌سواری بر جنبش عدالت‌خواهی در مشروطه،‌ و محدود کردن نفوذ روحانیت بود.

منورالفکران مشهور دوره مشروطه: میرزا صالح شیرازی، زین‌العابدین مراغه‌ای، امین‌الدوله، عبدالرحیم طالبوف، میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله

مراغه‌ای صاحب «سیاحت‌نامه ابراهیم‌بیگ» یکی از نویسندگان عصر مشروطه، در این کتاب به ستایش وضع سیاسی انگلیس و دموکراسی غرب و طرح جدایی دین از سیاست پرداخته است.

میرزا فتحعلی آخوندزاده از معروفترین مروجین لیبرالیسم و غرب در دوره مشروطه

میرزا ملکم‌خان آئینه تمام‌نمای لیبرالیسم و پدر فکری روشنفکری ایرانی

تأمین نیازهای ضروری علمی و فنی عامل اصلی روی آوردن نخبگان و دولتمردان گذشته در اخذ علوم و فنون غرب بوده است ( مثل شکست در جنگ با روس) ولی به دنبال آن شیفتگی و خودباختگی و تحقیر فرهنگ خودی به وجود آمد.

علت آن شیفتگی و این خودباختگی چه بود؟ مشاهده عقب ماندگی خود و رشد علمی و تکنولوژیکی غرب، آیا در کنار آن غفلت از فرهنگ خودی و میراث اسلامی است یا تغافل و تحقیر آن؟